މިއީ، ކެޕިޓަލް މާކެޓް ޑިވެލޮޕްމެންޓް އޮތޯރިޓީގެ ޕެންޝަން ސުޕަވިޝަން ޑިޕާޓްމެންޓްގެ ޑިރެކްޓަރ ޖެނެރަލް ޢަބްދުﷲ ޒަކަރިއްޔާއާ ބައްދަލުކޮށް އަޅުގަނޑު ކުރި އިންޓަރވިޔުގެ ޚުލާސާއެވެ.

1. ކޮވިޑު 19އާ ގުޅިގެން ދިވެހިރާއްޖޭގެ އިގްތިސާދަށް ކޮށްފައިވަނީ ކޮން ކަހަލަ އަސަރުތަކެއްތޯ؟

• ދިވެހިރާއްޖެއިން 83,443 މީހުންނަށްވުރެ ގިނައިން ކޮވިޑް ޖެހުނު. މިއީ އާބާދީގެ ނިސްބަތުން ވަރަށް މަތީ ޢަދަދެއް. މީގެ ގާތްގަނޑަކަށް 70% އެއީ 21 އަހަރާ 60 އަހަރާ ދެމެދު މީހުން. މިއީ މަސައްކަތްކުރާ ޢުމުރުފުރާގެ ފަރާތްތައް. އަދި 54% މީހުންނަކީ ފިރިހެނުން. ރާއްޖޭގެ އާބާދީއަކީ ނިސްބަތުން މަސައްކަތު މައިދާނުގައި ފިރިހެނުން ގިނަ ޤައުމެއް. ޕެންޝަނުގެ ހިސާބުތަކަށް ބަލާއިރު، މަސައްކަތުގެ އާބާދީގެ 65% އެއީ ފިރިހެނުން.

• ދިވެހިރާއްޖެ އަކީ ކޮވިޑްގެ ސަބަބުން އެންމެ ބޮޑަށް އިޤްތިޞާދަށް ލޮޅުންއެރި އެއް ޤައުމު. ފުރަބަންދާ އެކު ދިވެހިން ގޮތް ހުސްވި. މާލީ ނިޒާމުން، ޚާއްޞަކޮށް ބޭންކުން ލޯނުތައް 6 މަހަށް ފަސްކޮށްދިނުމާއި، ވަޒީފާ ގެއްލުނު ފަރާތްތަކަށް ދައުލަތުން އެހީވުމުން، މިކަމުގެ އަސަރު ކޮންމެވެސް ވަރަކަށް ކުޑަވި.

• ކުއްލިއަކަށް އަސާސީ ބާވަތްތައް ގަންނަން އެތައް ބަޔަކު އުޅުމާއި، ބައެއް ފަރާތްތަކުން، ދައުލަތުން ދެއްވަމުން ގެންދިޔަ އިރުޝާދަށް ނުބަލާ ގިނަ ޢަދަދުތަކުން ތަކެތި ޖަމާކުރުމުން އަގުތައް އުފުލުނު.

• އާމްދަނީ 16.7 ބިލިޔަނުން 10.4 ބިލިޔަނަށް ދަށަށްދިއުން. އެއީ 38% ގެ ދަށްވުމެއް.

• ޓޫރިޒަމް ދަށަށް ދިއުން.2019 ގައި 1.7 މިލިޔަން ޓޫރިސްޓުން . 2020 ގައި 555 ހާސް. މިއީ 67% ގެ ދަށްވުމެއް. މިއީ ހުރިހާ ސިނާޢަތެއް ހިމެނިގެން ބަލާފައިވާ އިޤްތިޞާދީ ވެއްޓުމުގެ އެވެރޭޖް އާ އަޅާބަލާއިރު 2 ގުނަ ބޮޑު މިންވަރެއް.

• ޓޫރިޒަމަށް އައި ހީނަރުކަމާގުޅިގެން ކުލި ފަސްކުރުމުން އާމްދަނީން 1 ބިލިޔަނެއްހާ ރުފިޔާ ދަށްވި.

• ޓޫރިޒަމް ދާއިރާގެ ވަޒީފާތަކުން މީހުން ވަކިކުރުން / ވަކިވުން، ހަމައެކަނި ބޭސިކް ޕޭލިބުން.

• ޓޫރިޒަމާ ގުޅުންހުރި އެހެން ދާއިރާތަކުގެ އާމްދަނީ ދަށަށްދިއުން.

• މާލޭގައި ދިރިއުޅެމުން ދިޔަ އަތޮޅުތަކުގެ އެތައް ބަޔަކު މާލެ ދޫކޮށް ހިޖުރަކުރަން މަޖުބޫރުވުން. ތަޢުލީމީ ފުރުޞަތުތަކާއި ޞިއްޙީ ވަސީލަތްތައް ދޫކޮށްފައި ހިތާއި ދެކޮޅަށް ރަށަށް ދާންޖެހުން.

• ފުޑް ސެކިއުރިޓީގެ މުހިންމުކަން ވިސްނި ދަނޑުވެރިކަމަށް ފޯކަސްކުރެވިއްޖެ.

• ދައުލަތުން ދޭ ޚިދުމަތްތައް އޮންލައިންކުރެވިއްޖެ. މިއީ ދުނިޔޭގައި ވެސް 2019 އާއި އަޅާބަލާއިރު 4 ގުނަ ކުރިއެރުން ހޯދާފައިވާ ކަމެއް. އެ ބަދަލުތައް ފަހަތަށް ސޮއްސާލާނަމަ، އޭގެ ސަބަބުން ރިކަވަރީ ލަސްވާނެ.

• ރާއްޖޭގެ އިޤްތިޞާދާމެދު 2017 ގައި ވެސް ވަނީ އައި.އެމް.އެފް އިން ކަންބޮޑުވުން ފާޅުކޮށްފަ. އަދި 2018 ގެ މެދުތެރޭގައި ގައި ދިވެހިރާއްޖޭގެ ކްރެޑިޓް ރޭޓިން ދަށް ކުރުމުން (B2 with negative outlook) ވެސް ސަރުކާރުން ދަރަނި ނެގުމަށް ބަދަލެއް ނުގެނޭ.

2. ކޮވިޑު 19އަށް ފަހު، މިހާރު ދިވެހިންގެ ދިރިއުޅުން އާއްމު ހާލަތަކަށް ރުޖޫޢަވެފައިވާތީ، ދިވެހިރާއްޖޭގެ އިގްތިސާދު މިހާރު ފެނިވަޑައިގަންނަވަނީ ކިހިނެތްތޯ؟

• ކޮވިޑް 19 ގައި 12 މާރިޗު 2020 ގައި އިޢުލާނުކުރެވުނު ޕަބްލިކް ހެލްތު އިމަރޖެންސީ، އުވާލެވުނީ އޭގެ 1 އަހަރާ 1 ދުވަސް ފަހުން 13 މާރިޗް 2021 ގައި. ބޯޑަރު ފުރަތަމަ ފަހަރަށް 20 ޖޫން 2020 ގައި ހުޅުވާލުމުން ވެސް އިޤްތިޞާދަށް ހެޔޮ ބަދަލުތަކެއް އައި. ނަމަވެސް، ޑެލްޓާ ވޭރިއަންޓް އަދި ފަހުން އޮމިކްރޮންގެ ސަބަބުން އައި ވޭވްތަކުން އަނެއްކާ ވެސް ބޯޑަރު ބަންދުކުރުމުން އިޤްތިޞާދަށް އަސަރުކުރި.

• 2.5 ބިލިއަން ރުފިޔާގެ ރިކަވަރީ ޕްލޭންގެ ސަބަބުން ވަޒީފާ ގެއްލުނު ފަރާތްތަކަށް ޢިނާޔަތް ދެވުނު. އެކަމުން އެތަކެއް ޢާއިލާތަކަކަށް ލުއި ލިބުނު.

• 2021 ގެ ފަހު ކްއަރޓާގައި ޓޫރިސްޓުން އައި މިންވަރު އިތުރުވުމާއި، 2020 ވަނަ އަހަރު މަސްވެރިކަން ރަނގަޅުވުން) 7100 މެޓްރިކް ޓަނުގެ މަސް އިތުރަށް 7100 ބާނާފައިވޭ) ،ސަރުކާރުން ހިންގަމުންދާ ޕްރޮޖެކްޓްތައް ހުއްޓާނުލާ ހިންގުމަކީ އިޤްތިޞާދު ރަނގަޅު މަގަށް އެޅެން ދިމާވި ބައެއް ސަބަބުތައް. އަދި އާދަޔާ ޚިލާފަށް މަސްވެރިކަން ތިޔާގިވުން ވެސް އެއީ އިތުރު ކުރިއެރުން ލިބުނުކަމެއް.

• ހަމަ މިއާއެކު މިނިމަމް ވޭޖްގެ ސަބަބުން، ރިސޯޓްތަކުގެ މުވައްޒަފުންނަށް ލިބޭ އާމްދަނީ އިތުރުވެ ޑޮލަރުގެ އޯލްޓަރނޭޓިވް މާރކެޓްގެ ޑިމާންޑް ވަނީ ދަށްވެފަ.

• ހަމަ މިއާއެކު، ހިޔާ ފްލެޓަށް އެތައް ހާސް ޢާއިލާއެއް މޫވްކުރުމުން، މާލޭގެ ކުއްޔަށް ވަނީ ހެޔޮ ބަދަލު އައިސް. މިއީ ޢާންމު ރައްޔިތުންނަށް ލުއި ލިބޭނެކަމެއް.

3. ކޮވިޑު 19ގެ ކަންކަން ހަމައަކަށް އެޅި، ދިވެހިންގެ ދިރިއުޅުން އާއްމު ހާލަތަކަށް ބަދަލުވަމުންދާ މި ދަނޑިވަޅުގައި، ހުޅަނގުގައި ހިނގަމުންދާ ހަނގުރާމައިގެ ސަބަބުން ދިވެހި އިގްތިސާދަށް ކުރާނެ އަސަރުތަކަކީ ކޮބައިތޯ؟

• 2020 ވަނަ އަހަރަށް ބަލާއިރު، ދިވެހިރާއްޖެއަށް 2 ވަނަ އަށް އެންމެ ގިނަ ޓޫރިސްޓުން އައި ޤައުމަކީ ރަޝިޔާ. އަދި 10 ވަނަ އަށް އެންމެ ގިނަ ޓޫރިސްޓުން އައީ ޔޫކްރެއިނުން. މިއީ، ދިވެހިރާއްޖޭގެ އިޤްތިޞާދަށް ނޭދެވޭ އަސަރުކުރާނެ ކަމެއް. އަދި 2019 އަށް ބަލާއިރު ވެސް ރަޝިޔާ އަކީ ނަންބަރު 5. ރަޝީޔާ ޓޫރިސްޓުންނަކީ ވަރަށް ބޮޑަށް ޚަރަދުކުރާ ބައެއް. ވީމާ، އެމީހުން ނާންނަންޔާ، އެކަމުގެ އަސަރުކުރާނެ. 2019 އާއި 2020 ގައި ޖުމުލަ 1 ލައްކަ 44 ހާހަށްވުރެ ގިނަ ޓޫރިސްޓުން ރަޝިޔާއިން އައި.

• ރަޝިޔާ ހަނގުރާމައިގެ ސަބަބުން އަޅުގަނޑުމެން ބަރޯސާވާ ތެލުގެ އަގުވެސް ބޮޑުވާނެ. ރަޝީޔާއަކީ 3 ވަނައަށް އެންމެ ގިނައިން ތެޔޮ އެކްސްޕޯރޓްކުރާ ޤައުމު. އަގު ބޮޑަސް، ހަމައެކަނި އެހެން ޤައުމުތަކުން ގަނެގެން ތެލުގެ ކަންތައް ދުނިޔެއަކަށް ހަމައެއް ނުޖެއްސޭނެ. އަދި ރަޝިޔާ ދޫކޮށް އެހެން ޤައުމުތަކުގެ ތެލަށް ބަރޯސާވުން ބޮޑުވާވަރަކަށް އެ ޤައުމުތަކުން ވެސް އަގު އުފުލާނެ.

• މި ހަނގުރާމައަކީ މުޅި ދުނިޔޭގެ އިޤްތިޞާދަށް ވެސް ބޮޑު ގޮންޖެހުމެއް. ދިވެހިރާއްޖެއަށް އަމުދުން އޭގެ ގެއްލުން ބޮޑުވާނެ.

4. ކުރިއަށް އޮތް ކައިރި މުސްތަގުބަލުގައި އިގްތިސާދީ ކަންކަން ފޯކާސްޓް ކުރެވޭނެ ގޮތަކީ ކޮބައިތޯ؟

• މިވަގުތު މުސްތަޤްބަލް ފެންނަނީ ވަރަށް އުޖާލާކޮށް. 2021 ވަނަ އަހަރު ރާއްޖޭގެ އިޤްތިޞާދު ވަނީ ގާތްގަނޑަކަށް 31.6% ގެ ކުރިއެރުމެއް ހޯދާފަ. މިއީ 3 ވަނަ ކްއަރޓާގެ ނިޔަލަށް އަންދާޒާއެއް. 2021 ، 2022 އަދި 2023 ވަނަ އަހަރު ވެސް "ޑަބަލް ޑިޖިޓުން" ރާއްޖޭގެ އިކޮނޮމީ ކުރިއަރާނެކަމަށް އައި.އެމް.އެފް، ވާރލްޑް ބޭންކް އަދި އޭޝިއަން ޑިވެލޮޕްމަންޓް ބޭންކުން ވެސް ލަފާކުރޭ.

• ނަމަވެސް، މިއީ ވަރަށް ކަންކަން އަންދާޒާކުރަން ދަތި ދުވަސްކޮޅެއް. ރަޝިޔާ ހަނގުރާމަ ދާގޮތަކުން އަދި ސަރކް ސަރަޙައްދުގެ މަޝްރަޙް ބަދަލުވަމުންދާގޮތުން ވެސް، އެކަންކަމުގެ އަސަރު ރާއްޖޭގެ އިޤްތިޞާދަށް ކުރާނެ. ސްރީލަންކާ އަށް އަންނަ ބައެއް ޓޫރިސްޓުންނަކީ ރާއްޖެއަށް ޒިޔާރަތްކުރުމަށް ޓުއަރ ތަކުގައި އަންނަ ފަރާތްތައް. އެ ޤައުމަށް ޓްރެވަލް އެޑްވައިޒަރީތައް އެދަނީ ނެރެމުން. އިނގިރޭސި ވިލާތުން ވަނީ އިއްޔެ 11 އޭޕްރީލް 2022 ގައި ބަޔާނެއް ނެރެފަ. އިނގިރޭސި މާރކެޓަކީ ރާއްޖެއަށް 3 ވަނައަށް އެންމެ ގިނައިން ޓޫރިސްޓުން އަންނަ މާރކެޓް. ސްރީލަންކާގެ ޕްރައިމް މިނިސްޓަރ މަހިންދުރަ ރާޖަޕަކްސާ އިސްތިޢުފާދީފިނަމަ، އަދި ސްމޫތް ޓްރާންސިޝަނެއް ލަންކާއަށް އައިއްސިނަމަ ދިވެހި އިޤްތިސާދު މިދާ މިސްރާބަށް ދިއުމަށް ފަސޭހަވާނެ.

5. މި މައުޟޫއާ ގުޅިގެން އިތުރަށް ފާހަގަކޮށްލަން ބޭނުންވާ ކަމެއް އޮތް ނަމަ އެކަން.

• ރާއްޖޭގެ މަޝްރަޙުގައި ހިނގާ ކަންކަމަށް ބަލާއިރު އިންޑިއާ އައުޓް ކެމްޕެއިންގެ ސަބަބުން އިޤްތިޞާދަށް ބޮޑެތި ގެއްލުންތައް ވާނެ. 2020 ވަނަ އަހަރު ރާއްޖެއަށް އެންމެ ގިނަ ޓޫރިސްޓުން އައީ އިންޑިއާއިން.

• ރާއްޖޭގައި ދެން އޮތީ ރިޔާސީ އިންތިޚާބުގެ އަހަރުކަމުން، ޕްރޮޖެކްޓްތައް ހުއްޓާލުން ނުވަތަ ލަސްކުރުން ދުރު. މިއާއެކު، ބޭރު ފައިސާ ބޭނުންވާވަރު އިތުރުވާނެ.

• ރަނގަޅަށް ކަންކަން ސާފުވާނީ އަންނަ ޙައްޖު މޫސުމުގަ. މިފަހަރު މިއޮތީ ޙައްޖު މޫސުމާ، ބޮޑު ޗުއްޓީއާ، ހެލްތު އިމަރޖެންސީ ނިމުމަށްފަހު ލިބޭ ހުރިހާ ޗުއްޓީތައް އެއް ދުވަސްވަރަކަށް ދިމާވެފަ. މިއީ ރިޒޯޓްތަކަށް ވެސް އޯފްޕީކް. އެންމެ މަދުން ޑޮލަރު ލިބޭއިރު، އެންމެ ޑިމާންޑް ބޮޑުވާނެ ދުވަސްވަރު. މިދުވަސްވަރު، ޑޮލަރު ކަންތައް ސަރުކާރަށް މެނޭޖްކުރެވިއްޖެއްޔާ، އިޤްތިޞާދު ކޮޅަށްޖެހުން އަވަސްވާނެ.

• 2021 ވަނަ އަހަރު 1.3 މިލިޔަން ޓޫރިސްޓުން ޒިޔާރަތްކުރި. މިއީ، އަދިވެސް، 2019 ގެ ޢަދަދުތަކަށް ބަލާއިރު ގާތްގަނޑަކަށް 76%. ވޭތުވެދިޔަ 5 އަހަރު (2020 ނުހިމަނައި)، ޓޫރިސްޓުން އަންނަމުންދިޔަ މިންވަރަށް ބަލާއިރު، ފުލް ރިކަވަރީއަކަށް ދެތިން އަހަރު ވަރު ނަގާނެ. ރާއްޖޭގެ އިޤްތިޞާދު ރިކަވަރވާނެ ކަމަށް ލަފާކުރެވެނީ 2024 އާއި 2025 އާ ދެމެދު.